این تصمیم که عربستان را در آینده چه کسی رهبری می کند گرفته شده است: اما دورۀ انتقال مشخص نشده و این کشور برای آینده مجهز نشده است.
کمتر خبری اخیراٌ در عربستان تا این حد جلب توجه کرده است – در حالیکه در غرب به آن چندان عنایتی نشد: ملک عبدالله برادر ناتنی خود مقرن بن عبدالعزیز بن سعود را به عنوان معاون دوم نخست وزیر برگمارده است. در نگاه اول این تصمیم چندان مهم به نظر نمی رسد، اما این انتصاب به این گمانه زنی ها پایان می دهد که چه کسی باید در عربستان بعد از مرگ عبداللهِ ۹۰ ساله و ولیعهدِ ۷۷ ساله سلمان، به سلطنت برسد. به احتمال زیاد این فرد مقرن خواهد بود زیرا سمت معاون دوم نخست وزیر در گذشته نیز به ولیعهدهای آینده داده می شد.
مرقن، متولد ۱۹۴۳، تاکنون تنها به عنوان رئیس سازمان جاسوسی عربستان در فاصلۀ سال های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۲ نامی داشت و به عنوان متحد نزدیک ملک عبدالله محسوب می شود. انتصاب او غیرمنتظره است، او مدتها به عنوان نامزد احتمالی مقام ولایتعهدی مطرح نبود زیرا کوچک ترین پسر بنیانگذار حکومت سعوی ابن سعود است و با هفتاد سالی که دارد جوان تر از مهمترین نوه های ابن سعود که آنان نیز به رسیدن به تخت پادشاهی چشم دوخته اند.
مدتها گمان می رفت یکی از اعضای خاندانِ سدیری ها، جناح قدرتمندی از برادران تنیِ و پسران آنها، به عنوان ولیعهد انتخاب خواهد شد. با مرگ مهمترین افراد این خاندان – ملک فهد در سال ۲۰۰۵ و سلطان وزیر دفاع در سال ۲۰۱۱ و نائف وزیر کشور در سال ۲۰۱۲2 – به شدت نفوذ خود را از دست داده اند.
مسئلۀ جانشینی حل نشده می ماند
با این وجود با انتصاب مقرن، مسئلۀ اصلیِ جانشینی پادشاه در عربستان سعودی هنوز حل نشده است، اینکه کدام نوه جای نسل پسران ابن سعود را خواهد گرفت. از سال ۱۹۵۳ هربار بزرگترین پسر ابن سعود، که می خواست و می توانست، به جای برادرِ در گذشتۀ خود پادشاه می شد. این امر از سال ۱۹۹۰ باعث شد که سمت های مهم در عربستان پیوسته در اختیار پیرمردهای فرتوت قرار بگیرد و در سال های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ ظرف چند ماه دو ولیعهد بمیرند. گر چه ملک عبدالله در سال ۲۰۰۷ دستور ایجاد شورایی را داده بود که در صورت مرگ و بیماری و زوال عقلِ پادشاه و ولیعهد، جانشین آنها را تعیین کند. اما معلوم نیست آیا این شورا در عمل نفشی بازی می کند یا نه.
از آنجا که روند تصمیم گیری در بین سرآمدان سیاسی عربستان کاملاٌ غیرشفاف است معلوم نیست آیا اصولاٌ تمهیداتی برای انتقال قدرت به نسل بعدی اندیشیده شده یا نه. گرچه شاهزادگان مطرح، از مشکل انتقال قدرت به نسل بعدی آگاه هستند که همین نیز باعث شد شورایی برای پیدا کردن جانشین تشکیل شود. اما بحران بر سر مسئلۀ جانشینی پادشاه در تاریخ عربستان همواره وجود داشته است. این نگرانی وجود دارد که رقابت بین جناح های مختلف خاندانی که پیوسته بزرگ تر می شود افزایش یابد و بحران بین کسانی از نسل نوادگان که چشم به پادشاهی دارند علنی تر شود.
بسیاری از سعودی ها در ماه های اخیر ابراز نگرانی کرده اند، چرا که ملک عبدالله مدام مجبور به معالجات پزشکی بوده و نیز شایع شده ولیعهد هم مشکلات سلامتی دارد. با انتصاب مقرن چنین می نماید مسئلۀ جانشینی برای مدتی طولانی سامان داده شده باشد اما به این پرسش دشوار که بعد از او چه کسی باید بیاید تاکنون پاسخی داده نشده است.
ابن سعود بیش از ۴۰ پسر داشت و اینان نیز به نوبۀ خود فرزندان و نوادگان زیادی داشتند که در سال های اخیر سمت های مهمی را احراز کرده اند. وزیر جدید کشور محمد بن نایف ( متولد۱۹۵۹) از این زمره است، وی سمت وزارت کشور را در سال ۲۰۱۲ و بعد از در گذشت پدرش که تا آن زمان وزیر کشور بود به دست آورد و به این ترتیب یکی از مهمترین سیاستمداران عربستان شد. ناظران فرماندۀ گارد ملی و پسر پادشاه میتب بن عبد الله (متولد ۱۹۵۳) و جانشین وزیر دفاع خالد بن سلطان ( متولد ۱۹۴۹) را همواره از نامزدهای ولایتعهدی می دانند. با انتصاب مقرن احتمالاٌ بخت فرزندان پادشاه سابق ملک فیصل که به عنوان نامزدهای مورد مصالحه مطرح می شدند کاملاٌ از بین رفته است: بسیاری از نوادگان یا خیلی پیر و یا خیلی بیمار هستند تا بتوانند ادعای جدی نسبت به پادشاهی داشته باشند.
از آنجا که روند تصمیم گیری در بین سرآمدان سیاسی عربستان کاملاٌ غیرشفاف است معلوم نیست آیا اصولاٌ تمهیداتی برای انتقال قدرت به نسل بعدی اندیشیده شده یا نه. گرچه شاهزادگان مطرح، از مشکل انتقال قدرت به نسل بعدی آگاه هستند که همین نیز باعث شد شورایی برای پیدا کردن جانشین تشکیل شود. اما بحران بر سر مسئلۀ جانشینی پادشاه در تاریخ عربستان همواره وجود داشته است. این نگرانی وجود دارد که رقابت بین جناح های مختلف خاندانی که پیوسته بزرگ تر می شود افزایش یابد و بحران بین کسانی از نسل نوادگان که چشم به پادشاهی دارند علنی تر شود.
مسائل مربوط به شیعیان حل نشده است
گرچه انتصاب مقرن همانند برخی تصمیم های پرسنلی دیگر در سال ۲۰۱۲ به معنای جوانگرایی در بین سرآمدان سیاسی عربستان است و به این ترتیب در جهت درستی پیش می رود اما معلوم نیست که آیا رهبران سعودی بتوانند حریف مسائل داخلی و خارجی سال های آینده بشوند. زیرا روند طولانی تصمیم گیری در ریاض نه تنها به سن بالای مقام ها مربوط می شود بلکه با تلاش همیشگی برای رسیدن به اتحاد نظر بین شاهزادگان نیز ارتباط دارد. از این گذشته چنین می نماید که مقرن در درجۀ اول کسی است که بر روی او مصالحه صورت گرفته است. انتخاب او به سمت معاون دوم نخست وزیر، این تصمیم مهم را که کدام نوۀ ابن سعود اجازه دارد به عنوان اولین نفر پادشاه بشود دوباره تعویق انداخته است.
اما این کار با توجه به بحران های متعدد در منطقه مسئله دار است. در بین جوانان شیعه در شرق کشور نا آرامی هایی وجود دارد که مدام به خشونت منجر می شود. در کشور همسایه و متحد یعنی بحرین، حکومت سلطنتی نتوانست به نا آرامی ها در مناطق شیعه نشین که در این فاصله شکل دائمی به خود گرفته پایان دهد. سرایت این نا آرامی ها به عربستان منتفی نیست. همزمان رقیب منطقه ای یعنی ایران بر آن است که به سلاح هسته ای مجهز شود.
عربستان سعودی برای پرداختن به همۀ این مشکلات به یک رهبری توانا و متحد و مصمم نیاز دارد. بعد از انتصاب مقرن نیز هنوز معلوم نیست که سرآمدان سیاسی کشور قادر باشند در این جهت توان خود را نوسازی کنند.
