نظرسنجی‌های رادیو اکتیوی
بر اساس یک نظرسنجی ۹۶
بر اساس یک نظرسنجی ۹۶ درصد از ایرانیان معتقدند ادامه برنامه اتمی به تحریم‌ها می‌ارزیده است. ۷۶ درصد طرفداران داشتن سلاح هسته‌ای، خود را از حامیان حسن روحانی معرفی می‌کنند. آیا این نظرسنجی قابل اعتماد است؟
در نظرسنجیای که موسسه زاگبی انجام داده و نتایج آن ۱۵ آذر منتشر شد ۹۶ درصد از شهروندان ایرانی معتقدند ادامه برنامه اتمی به تحریم‌ها می‌ارزیده است. بر اساس این نظرسنجی ۳۷ درصد از پاسخ‌دهندگان به «صلح‌آمیز» بودن برنامه‌های اتمی باور دارند و ۳۶ درصد نیز از داشتن بمب اتمی دفاع کرده‌اند. در میان کسانی که از داشتن سلاح اتمی حمایت کرده‌اند، شمار بیشتری -۷۶ درصد- خود را از حامیان حسن روحانی معرفی می‌کنند. آیا نتایج این نظر که با مشاهدات ساده و روندهای اجتماعی و اقتصادی کشور هم‌خوانی ندارند قابل باور و اعتماد هستند؟
سه شرط نظرسنجی موثق
برای آن که یک نظرسنجی قابل اعتماد باشد سه شرط وجود دارد:
۱. آگاهی عمومی از موضوع مورد نظرسنجی و ابعاد آن. نمی‌توان از جامعه‌ای که چیزی در مورد تلویزیون کابلی یا فیبر نوری یا تصفیه‌ی فاضلاب نمی‌داند و تجربه‌ای از آن ندارد در مورد قیمت‌های منصفانه‌ی آن نظرسنجی کرد. برای آگاهی عمومی نیاز است به آزادی رسانه‌ها، آزادی بیان و آزادی تجمعات. اگر در جامعه‌ای این آزادی‌ها وجود نداشته باشد نظرسنجی اصولا بی‌معنی می‌شود. هر چه‌قدر این آزادی‌ها افزایش یابد نظرسنجی نیز معنادارتر می‌شود. به عنوان مثال اگر رسانه‌ها و افراد از سخن گفتن در باب بهاییت (غیر از ناسزاگویی) منع شده باشند هر گونه نظرسنجی در مورد نظرات مردم در مورد این دین و پیروان آن بی‌معنی است.
۲. افراد در پاسخ به پرسش‌ها باید علاوه بر رضایت احساس امنیت داشته باشند. در کشوری که یک بلاگر برای نوشتن چند خط بازداشت شده و جانش را از دست می‌دهد، روزنامه‌نگاران هر روز بازداشت می‌شوند، مخالفان اعدام می‌شوند و حکومت همگان را می‌پاید و پاسخ دادن به سوالات خارجی‌ها جاسوسی و دادن اطلاعات به بیگانگان تلقی می‌شود نمی‌توان به پرسش‌های پرسش‌گر در آن سوی مرز پاسخ مورد نظر را داد و عواقب آن را در نظر نگرفت یا نمی‌توان در جامعه‌ای که زنان در آن سنگ‌سار می‌شوند نظرسنجیای در باب نظر زنان در باب خیانت به شوهر انجام داد.
۳. موسسه‌ی نظرسنجی باید قابل اعتماد باشد. [بعضی از] نظرسنجی‌هایی که در ایران انجام می‌شود اکثرا توسط موسساتی انجام می‌شوند که نام‌شان روشن نیست. این موسسات هیچ کدام مستقل نیستند. از این جهت اصولا نمی‌توان به نظرسنجی‌هایی که در داخل کشور انجام می‌شود به طور جداگانه اعتماد کرد مگر آمار، مشاهدات و دیگر قرائن موید آنها باشند و از آنها صرفا برای تقویت استدلال استفاده کرد و نه بنا گذاشتن استدلال.
فقدان شروط، فقدان وثوق
نظرسنجی‌هایی که از افکار عمومی در داخل ایران توسط موسسات خارجی در باب موضوعات حاد سیاسی مثل روابط ایران و دول غربی، اسراییل، نگرش به حکومت، نگرش به برنامه‌ی هسته‌ای و مانند آنها انجام می‌شوند یک‌سره غیرقابل اعتماد هستند. ممکن است برخی از این نظرسنجی‌ها شرط سوم را برآورده سازند اما در شروط اول و دوم حتما مشکل دارند. به عنوان نمونه در باب برنامه‌ی هسته‌ای بخش قابل توجهی از مردم ایران در تاریکی محض به سر می‌برند و از این جهت نظرسنجی از آنها بیهوده است، حتی اگر پرسش شوندگان پاسخ دهند. در کشوری که رسانه‌ی آزاد و مستقل وجود ندارد، سایت‌های خبری فیلتر می‌شوند، روزنامه‌نگاران مستقل و نیمه مستقل در زندان هستند، بر روی شبکه‌های تلویزیونی فارسی زبان پارازیت فرستاده می‌شود و کوچک‌ترین انتقادی با مشت آهنین روبرو می‌شود احساس امنیت برای پاسخ دادن به پرسش‌ها تنها یک خواب و خیال است.
سکوت کامل
حدود دو دهه است بنا به دستور شورای امنیت ملی بحث از ابعاد مختلف اقتصادی، زیست محیطی، فنی، حقوقی و سیاسی برنامه‌ی اتمی جمهوری اسلامی در رسانه‌های داخلی ممنوع است. حتی یک میزگرد در مورد این برنامه با حضور کارشناسان در رادیو و تلویزیون دولتی جمهوری اسلامی بجز ستایش و مداحی از این برنامه و تکرار مواضع رهبر جمهوری اسلامی به چشم نمی‌خورد. روزنامه‌ها حتی نمی‌توانند پیامدهای این گونه برنامه‌ها در کشورهای دیگر را به بحث و نقد گیرند چون متهم به اخلال در برنامه و تبلیغات ضد حکومتی و اخلال در امنیت ملی می‌شوند. غیر از دو سه کتابی که مقامات در مورد این برنامه منتشر کرده و سخن حکومت را انتقال داده‌اند هیچ کتابی در این مورد منتشر نشده است، موضوعی که به سرنوشت میلیون‌ها ایرانی ارتباط دارد.
مثال دیگر مساله‌ی محبوبیت رهبران سیاسی است. هنگامی که رسانه‌ها در باب سخن گفتن از رهبر کشور منع شده باشند و نهاد ناظر بر وی صرفا برای مداحی از وی آزادی داشته باشد دیگر نظرسنجی در مورد وی بی‌معنی است. مردمی که هیچ اطلاعی از رهبر خود ندارند چگونه در مورد وی می‌توانند اظهار نظر کنند.
تلفن از خارج یا وزارت اطلاعات؟
تصور کنید کسی از خارج از کشور به شما زنگ بزند (اگر نگوید از خارج زنگ می‌زند اصل نظرسنجی به علت پنهان کردن موسسه‌ی نظرسنجی مخدوش است) و از شما در مورد تحریم‌ها سوال کند. یک ایرانی عادی و بدون قدرت می‌داند که حکومت با تحریم‌ها مخالف است و کسانی که با تحریم‌ها موافق باشند طرفدار بیگانه تلقی می‌شوند. بنابراین کمتر کسی به صراحت با تحریم‌ها موافقت خواهد کرد بلکه اکثر افراد با آنها موافقت خواهند کرد چون همیشه این ظن و گمان وجود دارد که وزارت اطلاعات در قالب نظرسنجی از خارج کشور به تجسس در عقاید افراد بپردازد و حتی اگر این کار انجام نشود شهروندان به علت بدبینی به حکومت ممکن است چنین تصوری را بیان کنند.
موسسات خودی، نظرات غیر خودی!
نظرسنجی در داخل کشور از جهت فقدان نهادهای مستقل نظرسنجی به طور کلی غیر قابل اعتماد است. موسسات نظرسنجی داخل کشور همه برای موسسات دولتی و بر اساس سفارش آنها و بودجه‌ی آنها کار می‌کنند. این موسسات باید نظرسفارش‌دهنده را که بیش از کشف حقیقت بر تبلیغات سیاسی تاکید دارد مورد ملاحظه قرار دهند. هم‌چنین موسسات دولتی کار نظرسنجی خود را به موسساتی می‌دهند که رانت‌گیر مدیران هستند و ملاک گرفتن کار تخصص و تجربه نیست. در موضوعات سیاسی و امنیتی و سیاست خارجی عموم نظرسنجی‌ها را دستگاه‌های امنیتی و نظامی سفارش می‌دهند و موسساتی که با این نهادها کار می‌کنند نظرسنجی انجام می‌دهند.
مدیران این موسسات می‌دانند که مردم که اکثر آنها غیرخودی هستند دیدگاه‌هایی متفاوت از حاکمان و رانت خواران دارند و برای انعکاس نتایج نظرسنجی‌ها باید آنها را دستکاری کرد بدون آن که دستکاری افشا شود. از همین جهت موسسات سفارش گیرنده باید در سکوت در باب این دستکاری‌ها قابل اعتماد باشند. کار هیچ یک از این موسسات قابل اعتماد نیست. محققان همیشه باید با دیده‌ی تردید به نتایج کار این موسسات بنگرند و صرفا در مقام جدل یا قرینه از آنها استفاده کنند.
